Zen in het onderwijs

Zen in het onderwijs

Over de waarde van Flow en Mindfulness voor het onderwijs

Er zijn in de schappen van de boekwinkel diverse bladen te koop met titels als “Flow”, “Happinez”, : Gezondnu”, “Psychologie Magazine”, “Onkruid” en “Yoga!” Mijn dochter van 14 had laatst een soortgelijk blad, speciaal gemaakt voor tieners in handen. Flow en Mindfulness lijken op voort te bouwen op oude religies die in hernieuwde belangstelling staan. De werking van Mindfulness is wetenschappelijk bewezen door meta-analyses maar richt zich met name op de gezondheidszorg. Iets dat zo goed werkt moet ook werkzaam zijn in het onderwijs! Tijd om Mindfulness naar het onderwijs te brengen.

Flow, de optimale ervaring

Alexander (Alexander, 2006) haalt Mihaly Csikszentmihalyi aan met zijn theorie over ‘Flow’, de optimale ervaring. Flow ontstaat door de capaciteiten en uitdagingen zodanig met elkaar in relatie te brengen dat geen angst (te veel uitdaging) of verveling (te weinig uitdaging) ontstaat maar de zogenaamde ‘optimale ervaring’, een activiteit waarin mensen dermate betrokken bij hun activiteit zijn dat ze alles om zich heen vergeten. Dit is een belangrijk inzicht voor het onderwijs als het gaat om motivatie bij leerlingen. In zijn boek “flow” (Csikszentmihalyi, 2010) legt hij uit dat het bereiken van flow samenhangt met de beheersing van de inhoud van ons bewustzijn. We moeten wel onze eigen doelen creëren. We moeten een beloning vinden in elk moment van de dag. Zodra wij, zo redeneert Csikzentmihalyi, voor onze beloningen niet meer afhankelijk zijn van externe instanties, krijgen we weer macht. We moeten zorgen dat we niet langer slaven zijn van ons lichaam, we moeten leren de gebeurtenissen in ons brein in eigen hand te nemen. Het pad naar bevrijding is de beheersing van het bewustzijn. De beheersing van het bewustzijn leidt tot de beheersing van de kwaliteit van onze ervaring.

Csikzentmihalyi’s idee van de Flow en de weg om Flow te bereiken is in mijn optiek van grote waarde voor het onderwijs. Ik kom wel snel uit op de relatie met ‘mindfulness’. Net als de flow vindt de mindfulness haar oorsprong in de yoga, het taoïsme of het zenboeddhisme. Mindfulness kan dienen om flow te bereiken.

Mindfulness, de staat van de Boeddha

Mindfulness is bewustzijn, dat is ontwikkeld door van moment tot moment op een bijzondere manier aandacht te geven; doelbewust, in het hier en nu en zonder te oordelen (Kabat-Zinn, 2013). Jon Kabat-Zinn, die wordt beschouwd als de grond legger van de mindfulness schrijft in zijn boek dat voor mindfulness is aangetoond dat het zeer effectief is bij stress, stress gerelateerde lichamelijke problemen, paniek en pijn. Het geeft een hogere levenskwaliteit aan mensen met kanker en multiple sclerose en voorkomt terugval bij mensen met een depressieve stoornis. En zowaar zijn er zeer veel wetenschappelijke studies die zijn gelijk bewijzen. De leer van de Boeddha met een wetenschappelijke onderbouwing. Marchand (Marchant, 2012) schrijft dat mindfulness veelbelovend is voor bipolaire depressies en dat het in een breed spectrum effectief is bij angst- en depressiesymptomen. Het Journal of Clinical Oncology (Hoffman, et al., 2012) schrijft dat het de kwaliteit van leven verbeterd (beter dan de standaard zorg) bij vrouwen met borstkanker en is aanbevolen bij vrouwen die de borstkanker overleefden. Goldin en Gross (Goldin & Gross, 2010) concluderen na onderzoek met MRI-scans dat de mindfulness-based stress reduction, afgekort als MBSR) symptomen van stress, angst en depressie vermindert. MBSR verandert de emotionele respons waardoor de hersenen anders gaan reageren op negatieve zelfbeelden. Zelfs een door Bohlmeijer, Prenger, Taal en Cuijpers gehouden meta-analyse toont de positieve effecten van stress reductie aan door op mindfulness gebaseerde therapie (Bohlmeijer, Prenger, Taal, & Cuijpers, 2010).

Mindfulness richt zich met name op de gezondheidszorg en kent twee varianten: mindfulness based stress reduction (MBSR) en mindfulness based cognitive therapy (MBCT). Maar de toepassingsvormen voor het onderwijs zijn minder bekend.

Bij het schrijven van dit essay zijn mijn gedachten talloze malen afgedwaald. Ik heb gummyberen gegeten en me hier meerdere keren schuldig over gevoeld met de vraag waarom het niet lukt die dingen in de snoeppot te laten zitten. Tijdens het lezen van de (Engelstalige) onderzoeken vlogen mijn gedachten constant heen en weer waardoor ik de passages soms drie keer moest lezen. De verstrooide geest verstoord niet alleen mijn werk maar ook mijn gezondheid. Niet alleen flow draait om de beheersing van de geest, maar ook de mindfulness. Iets dat zo goed is moet toch in het onderwijs van grote waarde zijn? Is het niet alleen een weldaad voor studenten maar zeker ook voor docenten, waar mensen tientallen jaren achtereen bloot kunnen staan aan ernstige vormen van stress. Bekend is dat training in mindfulness leidt tot een betere werking van het werkgeheugen (Jha & Stanley, 2010). Een onderzoek uit 2009 onder studenten aan de lerarenopleiding in Toronto (Poulin, 2009) toonde aan dat de studenten door mindfulness training er een betere gezondheid en zelfeffectiviteit in hun docentvaardigheden aan overhielden. Ze hadden minder stress en gingen ook meer aan sport doen.

Ik pleit voor een toegepast onderzoek naar de bruikbaarheid van flow en mindfulness voor het onderwijs. Alexander (Alexander, 2006) toont in hoofdstuk 10 aan dat de zelfperceptie van leerlingen van grote invloed is op het leerrendement. Maar ook het vaak onbewuste oordeel en bijbehorende signalen van docenten heeft grote invloed op het functioneren van de leerling. Flow en Mindfulness voor docenten en leerlingen kunnen een fundamentele rol spelen in de motivatie van beide groepen. Hier liggen kansen, grote kansen, voor het (in mijn geval: voortgezet) onderwijs. Wie durft dit in het onderwijs te implementeren?

Bibliografie

Alexander, P. A. (2006). Psychology in Learning and Instruction. New Jersey: Pearson.

Bohlmeijer, E., Prenger, E., Taal, E., & Cuijpers, P. (2010). The effects of mindfulness-based stress reduction therapy on mental health of adults with a chronical medical disease: A meta-analysis. Journal of psychosomatic research, 539-544.

Csikszentmihalyi, M. (2010). Flow. Amsterdam: Boom.

Goldin, P., & Gross, J. (2010). Effects of mindfulness-baes stress reduction (MBSR) on emotion regulation in social anxiety disorder. Emotion, 83-91.

Hoffman, C., Ersser, S., Hopkinson, J., Nickolls, P., Harrington, J., & Thomas, P. (2012). Effectiveness of mindfulness-based stress reduction in mood, breast- en endocrine-related quality of life, and well-being in stage 0 to III breast cander: A randomized controlled trial. Journal of Clinical Oncology, 1335-1341.

Jha, A., & Stanley, E. (2010). Examining the protective effects of mindfulness training in working memory and affective experience. Emotion, 54-64.

Kabat-Zinn, J. (2013). Mindfulness voor beginners. Amsterdam: Nieuwezijds.

Marchant, W. (2012). Self-referential thinking, suicide, and function of the cortical midline structures and striatum in mood disorders: Possible implications for treatment studies of mindfulness-based interventions for bipolar depression. Depression and treatment, 1-15.

Poulin, P. (2009). Mindfulness-based wellness education: a longitudal evaluation with students in inital teacher education. Toronto: University of Toronto.